Άρθρο Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΝΟΥΤΣΟΥ*

Πρόσφατα μας «αποχαιρέτησε» και ο Mario Vitti (Κωνσταντινούπολη 1926-Ρώμη 2023). Τον Mario, εκτός από τα γραπτά του, τον συναντούσαμε στην Υδρα, στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στη Σορβόνη των Παρισίων και στη Ρώμη.

Για τελευταία φορά σε υπαίθριο εστιατόριο, στην αθηναϊκή μας γειτονιά, πριν από περίπου τέσσερα χρόνια. Επιπλέον, το «Αρχείο M. Vitti» βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Princeton (βλ. Μ. Χατζηγιακουμή, Η αίσθηση της ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα, «Παπαζήσης» 2014).

Εδώ θα επιστρέψουμε στην ιταλική πρωτεύουσα. Μόλις είχε ολοκληρωθεί το πρώτο μισό του Νοεμβρίου του 2006 στην ηλιόλουστη Ρώμη, όπου το Πανεπιστήμιο La Sapienza οργάνωσε το διεθνές επιστημονικό συνέδριο: «Ο Ελύτης στην Ευρώπη», με αφορμή τα δέκα χρόνια από τον θάνατο του ποιητή.

Πρόκειται για μια αξιέπαινη πρωτοβουλία της καθηγήτριας Paola Maria Minucci, μελετήτριας και μεταφράστριας έργων του Ελύτη, που απέδωσε τριάντα πέντε ανακοινώσεις [τα Πρακτικά δημοσιεύθηκαν και στα ιταλικά (2010) και στα ελληνικά (2011)], και σειρά συνοδευτικών εκδηλώσεων. Δηλαδή την έκθεση φωτογραφιών του ποιητή (των ετών 1951-1972, από το αρχείο του Mario Vitti), την ταυτόχρονη παρουσίαση του ποιήματος Μονόγραμμα (1971) σε εννιά γλώσσες (με αφορμή ομόλογη πολύγλωσση έκδοση) και την παράσταση μελοποιημένης ποίησης (στη Sala Pietro da Cortona, στο Μουσείο του Καπιτωλίου, εκεί όπου «εστέφθη» ο Πετράρχης) που τιτλοφορήθηκε «Με το λύχνο του άστρου».

Τη μερίδα του λέοντος είχαν οι νεοελληνιστές της Ιταλίας (σχεδόν οι μισοί από τους εισηγητές/τριες, με θαλερούς «καθοδηγητές» τον Μ. Vitti, κυρίως, και τον V. Rotolo), σε μια χώρα όπου το μέλλον των οικείων εδρών δεν εμφανίζεται και τόσο ευοίωνο, όταν μάλιστα οι επιχειρούμενες αναδιατάξεις των Πανεπιστημίων είναι ευρύτερες και μπορούν να συμπαρασύρουν ό,τι είχε επιτευχθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες, από τον Βορρά ώς τον Νότο, ως προς τις νεοελληνικές σπουδές. Η κυβέρνηση Prodi δέχεται, και ως προς την αναδιάρθρωση των Πανεπιστημίων, τις πιέσεις της αντιπολίτευσης αλλά και την αντίστροφη προειδοποίηση χιλιάδων διαδηλωτών στη Ρώμη, διδασκόντων και διδασκομένων, για τον ισχνό προϋπολογισμό.

Γενικότερα, συντελούνται στο ευρύ μέτωπο των δυνάμεων που υποστήριξαν την άνοδο της Κεντροαριστεράς στην κυβέρνηση εμφανείς και υπόγειες αναπλαισιώσεις, έτσι ώστε ο γηραιός ηγέτης του Partito dei comunisti italiani, o Armando Cossutta, να «μην αναγνωρίζει πια το κόμμα του». Ή, ο νέος πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Giorgio Napolitano, να επισκέπτεται επίσημα το κράτος του Βατικανού, για να συζητήσει με τον Πάπα τη «laicità» και τις «χριστιανικές αξίες». Πάντως ο υπουργός Παιδείας, ο Fabio Mussi, από τη ριζοσπαστική τάση των Δημοκρατών της Αριστεράς, λίγες μέρες νωρίτερα, ευελπιστούσε ότι θα ορθοποδήσει μια «Αριστερά αξιών και διακυβέρνησης», «ουτοπιστική και συγκεκριμένη», ικανή να χαράξει μια «νέα πορεία».

Δεν ήταν έξω από τις προδιαγραφές του συνεδρίου και το ιστορικό του συγκείμενο μια εκτενής παρέμβαση του υπογραφόμενου που διατυπώθηκε ως υπόθεση εργασίας. Παρωθούσε άλλωστε και η έκθεση (στο Palazzo Ruscoli, στο κέντρο της Ρώμης) σειράς πινάκων και σχεδίων του Paul Klee (υπήρξε και θέμα ανακοίνωσης), χωρίς ωστόσο να περιλαμβάνει και τον Angelus Novus (1920) που βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Εβραϊκό Μουσείο της Ιερουσαλήμ.

Ο Walter Benjamin, που είδε τον πίνακα στο Μόναχο το 1921, αφιέρωσε την 9η παράγραφο του ύστατου κειμένου του «Über den Begriff de Geschichte» (1940) στην αποβλεπτικότητα του ζωγράφου. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε το 1942 και αναδημοσιεύτηκε το 1955, ενώ μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως ή υιοθετήθηκε ως πρώτη ύλη ποιητών ανά τον κόσμο. Προφανώς θα μπορούσε να παραλληλισθεί με το σημαίνον και το σημαινόμενο της ποιητικής δημιουργίας του Ελύτη, από το Αξιον Εστί ώς το Εκ του Πλησίον.

Ειδικότερα, το ιστορικό αντικείμενο εμφανίζεται ως «μονάδα» του «ακινητοποιημένου ιστορικού γίγνεσθαι» και συνακόλουθα ως «επαναστατική ευκαιρία στον αγώνα για την απελευθέρωση του παρελθόντος». Ετσι ο «παροντικός χρόνος» ως «αυτοστιγμεί» συνοψίζει την ιστορία ολόκληρης της ανθρωπότητας σε μια «τεράστια επιτομή». Και ο ιστορικός που την επιχειρεί, συλλαμβάνει τον «αστερισμό» τον οποίο σχηματίζει η δική του εποχή με μιαν άλλη «εντελώς συγκεκριμένη εποχή που προηγήθηκε».

Επομένως η εικαζόμενη «πρωτοκαθεδρία του παρόντος στη συνάρθρωση του παρελθόντος» δεν έχει καμιά σχέση με ό,τι «παρουσιάζεται ως έθνος και εθνική ιστορία», αλλά με τη δυνατότητα να «αντιμετωπισθεί το παρελθόν κατά τρόπο που να αμφισβητηθούν οι νίκες των εξουσιαστών». Τουτέστιν, το υποκείμενο της ιστορικής γνώσης είναι η «τάξη των αλυσοδεμένων που εκδικείται» και όχι το έθνος.

Ειδικότερα, ως προς το σχόλιο που εμπνεύστηκε ο Benjamin από τον πίνακα του Klee και το οποίο αποτελεί «εστιακό σημείο» ως προς το σύνολο των θέσεών του για την έννοια της ιστορίας, ορθά έχει παρατηρηθεί ότι χρησιμοποιήθηκε «αμέτρητες φορές» μέσα στα πιο ποικίλα συμφραζόμενα.

Τι ατενίζει ο «άγγελος της ιστορίας»; Ο,τι σε «μας παρουσιάζεται σαν αλυσίδα περιστατικών» «αυτός το βλέπει ως μία και μοναδική καταστροφή» που επισωρεύει διαρκώς «ερείπια επί ερειπίων» μπροστά στα πόδια του. Ο άγγελος θα ήθελε βέβαια να «κοντοσταθεί», δηλαδή να «ξυπνήσει τους νεκρούς και να επανενώσει τα θραύσματα». Αλλά μια θύελλα που καταφτάνει από τον Παράδεισο παγιδεύει τα φτερά του και τον «σέρνει ορμητικά» προς το μέλλον. Ακριβώς η θύελλα που κάνει τον «σωρό των ερειπίων να αβγατίζει ώς τον ουρανό», είναι ό,τι ονομάζουμε «πρόοδο» (για όλα τα παραπάνω βλ. “W. Benjamin: Histoire, mythe et justice”, στο St. Tzitzis, M. Protopapas – Marneli, B. Melkevic [eds.], Mythe et justice dans la pensée grecque, Québec 2009, 347-350).

Ο «Angelus Novus» αυτής της αλληγορίας γνώρισε μιαν ακόμη εκδοχή, στο πλαίσιο της ποιητικής εικονοποιίας του Ελύτη, χωρίς βέβαια να περιλαμβάνεται ο πίνακας αυτός στο «μικρό φανταστικό μουσείο». Πριν από την αναλυτική προσκόμιση των ευρημάτων που υποδεικνύουν αυτή την οικείωση, θα μπορούσα για την ώρα να αρκεσθώ στον «αντιφωνητή» της Μαρίας Νεφέλης (Αθήνα 51984: 72):

«Τώρα σ’ αγαπώ σε δυο διαστάσεις

σαν φιγούρα ετρουσκική

σαν σημάδι του Klee που υπήρξε ψάρι

προχωρείς δωδεκαφωνική

εκνευριστική

αστραπιαία…».

Για την «τρίαινα» που αντικαθιστά τον σταυρό βλ. και Μ. Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 2003, 466. Οσο για το επίδικο «καταρκυθμεύω», που συζητήθηκε και στο συνέδριο, βλ. Για το ιστορικό «υπόβαθρο» της λογοτεχνίας, Αθήνα 2017, 294, 308.

* Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής

Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου

Ιωαννίνων.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε

στην Εφημερίδα των Συντακτών

στις 14-16 Απριλίου 2023.

Αναδημοσιεύεται εδώ με την άδεια

του συντάκτη.