Συνεχίζεται και τον Μάρτιο η ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων με την ψηφιακή έκθεση «Λεπτομέρειες» με δύο νέες αναρτήσεις στο https://www.facebook.com/amiogr .

Από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, η αρχαιολόγος Ελένη Κοτζαμποπούλου επιλέγει και σχολιάζει ένα ξεχωριστό θραύσμα οστού από θήραμα κυνηγών της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής που βρέθηκε σε εποχικό καταυλισμό στην κοιλάδα του Βοϊδομάτη, στο Ζαγόρι. Στο σπάνιο αυτό εύρημα διασώζεται μοτίβο από σκόπιμες εγχαράξεις που το συνδέουν με μεγάλα διεπιστημονικά ερωτήματα για τα ιστορικά-κοινωνικά πλαίσια όπου αναπτύχθηκαν συμβολικοί κώδικες επικοινωνίας με αφηρημένα «σημεία». Το οστό εκτίθεται στην Αίθουσα 1 για την Προϊστορική Ήπειρο.

Ένα τμήμα (κάτω κεταμπές) από ξυλόγλυπτο τέμπλο (τέλη 18ου-αρχές 19ου αι.), άγνωστης προέλευσης, κατασκευασμένο με την έξεργη-διάτρητη τεχνική, έχει επιλέξει και σχολιάζει η αρχαιολόγος Δήμητρα Παπαϊωάννου. Λεπτομέρειες της τεχνοτροπίας το εντάσσουν στη μακρά παράδοση των δραστήριων ταγιαδόρων της Ηπείρου, και μας μεταφέρουν στο πολυεπίπεδο συμβολικό σύμπαν, που απομονώνει τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα. Το περίτεχνο απότμημα εκτίθεται στην αφιερωμένη στον 19ο αιώνα Αίθουσα του Βυζαντινού Μουσείου Ιωαννίνων.

–  «Χαράγματα και κώδικες…

από την εποχή των παγετώνων»

Το θραύσμα καμένου οστού, που έχει μήκος μόλις 4,3 εκ. και φέρει δύο «σειρές» από εγχαράξεις, ανήκε σε θήραμα παλαιολιθικών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, οι οποίοι διέμεναν εποχικά στο σημερινό Ζαγόρι. Οι πλανόβιοι εκείνοι κάτοικοι της Ηπείρου πριν από 17.000 χρόνια ενσωμάτωσαν το φαράγγι-κοιλάδα του Βίκου-Βοϊδομάτη στα περιφερειακά δίκτυα διαχείρισης φυσικών πόρων. Το νέο τοπίο δράσης τους διασυνδέεται με τις βελτιωμένες, αλλά ασταθείς, κλιματικές συνθήκες προς το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων.

  Το ανασκαφικό εύρημα, μαζί με λίγα παρόμοια, προέρχεται από τη βραχοσκεπή Κλειδί. Το ευρύχωρο καταφύγιο χρησιμοποιούσαν εντατικά μεικτής σύνθεσης ομάδες (π.χ. οικογένειες) για τρεις κυρίως χιλιετίες. Το θραύσμα εντοπίστηκε ανάμεσα σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες κατακρεουργημένα οστά ζώων, πρωτίστως από αιγάγρους και αγριόγιδα. Πρόκειται για τα απορρίμματα τεμαχισμού και διαμοιρασμού της τροφής, κατεργασίας της προβιάς κ.ο.κ. Πολυπληθή είναι και τα σύνολα από τη λάξευση του πυριτόλιθου, πέτρωμα από το οποίο οι ένοικοι κατασκεύαζαν τον εξοπλισμό τους (π.χ. αιχμές για βέλη, μαχαίρια, κοπίδια, ξέστρα).

Το εγχάρακτο οστό τοποθετείται συμβατικά σε μια σπάνια, ανά τον κόσμο, «κατηγορία» πρώιμων τρόπων αποθήκευσης- μετάδοσης πληροφορίας και επικοινωνίας. Αναμφίβολα δυσερμήνευτα, συνδέονται με το πολυσύνθετο ζήτημα της συμβολοποίησης και του μακραίωνου «βιογραφικού» της. Πρόκειται για μια ζωηρή διεπιστημονική συζήτηση, όπου συνομιλούν αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι, βιολόγοι, νευροεπιστήμονες, γλωσσολόγοι, ψυχολόγοι, φιλόσοφοι κ.ά. Η έρευνα προβληματίζεται ιδιαίτερα για τις «απαρχές», την ποικιλομορφία και τα συγκείμενα αποτύπωσης, χρήσης και κατανάλωσης αφηρημένων σημείων-σχημάτων και συνθέσεων που προσλάμβαναν νοήματα και σημασίες μέσα σε κοινωνικά και εθιμικά δρώμενα.

Στο συγκεκριμένο οστό, η εγχάραξη έγινε προσεκτικά στην ήδη επεξεργασμένη εξωτερική επιφάνεια. Οι εγκοπές, ανά «σειρά», έχουν το ίδιο σχεδόν μήκος και βάθος με καταφανή την πρόθεση να ισαπέχουν μεταξύ τους. Σημειακά, διακρίνονται κάποια πιο αβαθή χαράγματα, μάλλον δοκιμές κατά την διαδικασία. Δεν είναι σίγουρο, ωστόσο, εάν οι δύο «σειρές» έγιναν από το ίδιο «χέρι» και μονομιάς. Ερώτημα, ακόμη, παραμένει εάν τα μακροσκοπικά παρατηρούμενα ίχνη κόκκινου ιζήματος αποτελούν υπολείμματα του περιβάλλοντος ανεύρεσης ή επίθετης ώχρας. Σε όποια περίπτωση, η εμπεδωμένη γνώση και η τεχνική είναι αξιοσημείωτες. Περαιτέρω μικροσκοπικές και άλλες αναλύσεις αναμφίβολα θα αποδώσουν αξιοποιήσιμες «λεπτομέρειες» για την ερμηνευτική προσέγγιση.

Υλικά κατάλοιπα, όπως το εγχάρακτο οστό από την ορεινή ενδοχώρα της Ηπείρου, και η «βιογραφία» τους ενδυναμώνουν τη σύγχρονη πλέον θεώρηση πως οι κοσμοαντιλήψεις και οι κοινωνικές δομές των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ήταν ιδιαίτερα περίπλοκες. Με την σπανιότητα τέτοιων δειγμάτων δεδομένη, η αρχαιολογική διερώτηση αγγίζει ιδιαίτερους ρόλους ή και ταυτότητες για ορισμένα ίσως μέλη των παλαιολιθικών κοινοτήτων και βίους που δεν εξισώνονται με μόνον τον σκοπό να «γεμίσει το στομάχι».

Ελένη Κοτζαμποπούλου, αρχαιολόγος

– «Ένα ξυλόγλυπτο σύμπαν.»

Στην τελευταία περίοδο της παραγωγής ξυλόγλυπτων τέμπλων

της Ηπείρου τέλη 18ου – αρχές 19ου αιώνα ανήκει το τμήμα ξυλόγλυπτου τέμπλου, κάτω κεταμπές. Φέρει παράσταση μετωπικού ιεράρχη κάτω από υπόστυλο αρχιτεκτόνημα, το οποίο επιστέφεται με σειρά τοξυλίων (μικρά τόξα). Το βάθος του κοσμείται με ελισσόμενη άκανθα, από την οποία προβάλλουν στο άνω μέρος κεφαλές δράκων, που έχουν εκτός από διακοσμητικό και αποτροαϊκό – φυλακτικό χαρακτήρα. Το έργο αποδίδεται σε αδρό έξεργο ανάγλυφο με τη διάτρητη τεχνική, και φυσιοκρατική απόδοση του φυτικού διακόσμου.

Με τον όρο τέμπλο εννοούμε το χώρισμα, «τό φράγμα τοῦ διαφράττοντος ἀπό τῶν ὑλικῶν τά νοούμενα», μεταξύ του ιερού βήματος και του κυρίως ναού. Το τμήμα του συγκεκριμένου τέμπλου εντάσσεται στο πλαίσιο της παράδοσης των ηπειρωτικών τέμπλων τα οποία είναι αχρύσωτα, χωρίς χρώματα, εκτελεσμένα σε έξεργο ανάγλυφο με τη διάτρητη τεχνική.

Πρόκειται για νέα τεχνική που ξεκινά στο β΄ μισό του 18ου αιώνα και εκφράζει το υπερβολικό, το εντυπωσιακό, την κίνηση, την καμπύλη αντί της ευθείας. Με τη διάτρητη τεχνική επιτυγχάνονται οι αντιθέσεις φωτός και σκιάς.

Τα τέμπλα του β΄ μισού του 18ου – αρχών 19ου αιώνα στον ηπειρωτικό χώρο, διαρθρώνονται σε τρία καθ’ ύψος τμήματα.

Στο κατώτερο τμήμα, βάση, απαντούν τα θωράκια, τα οποία συγκρατούνται από γλυπτούς πεσσίσκους. Ακολουθούν οι δεσποτικές εικόνες, οι εικόνες δηλαδή του Xριστού, της Θεοτόκου, του Προδρόμου και του αγίου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός. Οι εικόνες τοποθετούνται δεξιά και αριστερά της Ωραίας Πύλης, και διαχωρίζονται από ολόγλυφους κίονες. Τις δεσποτικές εικόνες πλαισιώνουν από κάτω ορθογώνια στενόμακρα πλαίσια, κάτω κεταμπέδες στη λαϊκή ορολογία των ξυλογλυπτών ή πανωθωράκια, απ’ όπου προέρχεται και το εν λόγω απότμημα. Πάνω από τις δεσποτικές εικόνες απαντούν οι τοξωτές επιστέψεις ή κεμέρια. Τα πανωθωράκια και τα κεμέρια φέρουν γλυπτές παραστάσεις, σχετικές με τη δεσποτική εικόνα που πλαισιώνουν, αποτελούν ενιαίο με αυτή σύνολο, αποδίδονται με τη διάτρητη τεχνική, και η θεματολογία αντλείται από την Αγία Γραφή.

Το δεύτερο καθ’ ύψος τμήμα του τέμπλου, είναι ο θριγκός (το επιστύλιο των βυζαντινών τέμπλων). Σχηματίζεται από μια ταινία με ανάγλυφο διάτρητο διάκοσμο, τη σταφυλή των ταγιαδόρων. Έπεται η ζώνη των μικρών εικόνων με παραστάσεις από το Δωδεκάορτο. Στο άνω τμήμα τους επιστέφονται με τοξωτά πλαίσια τα οποία φέρουν ανάγλυφο διάκοσμο με διάτρητη τεχνική.

Το τρίτο καθ΄ ύψος τμήμα του τέμπλου, η επίστεψη, αποτελείται από ζώνη με χυμώδεις συστρεφόμενους βλαστοπλοκάμους, σε διάτρητη τεχνική, πάνω στους οποίους πατούν ολόγλυφα πουλιά, περιστέρια. Στο κεντρικό τμήμα σκαλίζεται ζεύγος δρακόντων με οφιοειδή συσπειρωμένη ουρά. Πάνω σε αυτούς στερεώνονται ο σταυρός και τα λυπηρά, δηλαδή τα εικονίδια της Παναγίας και του Ιωάννη του Θεολόγου, αγαπημένου μαθητή του Χριστού.

Από τον 16ο αιώνα και μετά, η ξυλογλυπτική τέχνη παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη στον ηπειρωτικό χώρο, εξαιτίας της ευρείας χρήσης του ξύλου στη διακόσμηση των ναών, ως πιο φτηνό υλικό. Περιζήτητοι ήταν οι ξυλογλύπτες από τα χωριά Τούρνοβο και Μέτσοβο της Ηπείρου, που σχημάτιζαν συντεχνίες – ισνάφια και περιόδευαν σε ολόκληρη την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και αλλού.

Δήμητρα Παπαϊωάννου, αρχαιολόγος

Έχω μία απορία

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων προσκαλεί τους ψηφιακούς επισκέπτες να  συμμετάσχουν ενεργά και στη δράση «Έχω μία Απορία», η οποία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της. Συγκεκριμένα: στο e- mail  leptomeries100@gmail.com όσοι/ες ενδιαφέρονται μπορούν να απευθύνουν ερωτήματα που αφορούν στα εκθέματα και την κάθε φορά λεπτομέρεια από την «ιστορία» τους και οι αρχαιολόγοι θα ανταποκριθούν σε εύθετο χρόνο με περισσότερες πληροφορίες.

Την ψηφιακή έκθεση και τη δράση επικοινωνίας συντονίζει η Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, δρ αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη, και επιμελούνται οι αρχαιολόγοι Ελένη Κοτζαμποπούλου και Δήμητρα Παπαϊωάννου και ο φωτογράφος Παναγιώτης Τσιγκούλης.