Συνεχίζεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων η ψηφιακή έκθεση «Λεπτομέρειες» με τις μηνιαίες αναρτήσεις στο κοινωνικό δίκτυο https://www.facebook.com/ amiogr. Στα εκθέματα του Ιανουαρίου από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, ο αρχαιολόγος Χρήστος Κλείτσας επιλέγει και σχολιάζει κάποια μικροσκοπικά, αινιγματικά και δυσερμήνευτα σημάδια (εγκοπές) στην επιφάνεια ενός πέλεκυ της Εποχής του Χαλκού.

Το αντικείμενο ανήκει σε ευρύτερο σύνολο «θησαυρού» από το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων και εκτίθεται στην Αίθουσα 1, για τους προϊστορικούς χρόνους στην Ήπειρο.

Με αφορμή την λεπτομέρεια- απεικόνιση ενός μαχαιριού, μαζί με άλλα σκεύη εστίασης, στη σκηνή της «Φιλοξενίας του Αβραάμ» από εικόνα του 16ου αιώνα από την περιοχή της Άρτας, η αρχαιολόγος Βασιλική Δήμου έχει επιλέξει και σχολιάζει συνήθειες που σχετίζονται με το «βυζαντινό τραπέζι». Η εικόνα εκτίθεται στην Αίθουσα Γ του Βυζαντινού Μουσείου Ιωαννίνων.

Επιπλέον, μπορεί κάποιος να συμμετάσχει ενεργά στην παράλληλη δράση «Έχω μία απορία». Συγκεκριμένα: στο e- mail leptomeries 100@gmail.com όσοι/ες ενδιαφέρονται μπορούν να απευθύνουν ερωτήματα που αφορούν στα εκθέματα και την κάθε φορά λεπτομέρεια από την «ιστορία» τους και οι αρχαιολόγοι θα ανταποκριθούν σε εύθετο χρόνο με περισσότερες πληροφορίες.

Την ψηφιακή έκθεση και τη δράση επικοινωνίας συντονίζει Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων και επιμελούνται οι αρχαιολόγοι Ελένη Κοτζαμποπούλου και Δήμητρα

Παπαϊωάννου και ο φωτογράφος Παναγιώτης Τσιγκούλης.

Τα δύο εκθέματα

– «Ένα αινιγματικό μήνυμα από τα παλιά…»

Χάλκινος μονόστομος πέλεκυς από το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων. Διαθέτει λειτουργική λεπίδα μπροστά και κυκλική οπή στειλέωσης στην πτέρνα για τη στερέωση της ξύλινης λαβής, η οποία δεν σώζεται. Ο πέλεκυς ανήκει σε γνωστό βαλκανικό τύπο, με μεγαλύτερη διάδοση στην Ήπειρο και στη Μακεδονία, αλλά και σε περιοχές της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας. Είναι κατασκευασμένος από κράμα χαλκού και αρσενικού (Cu-As), χρονολογούμενος πιθανότατα στο πρώτο μισό της 3ης προχριστιανικής χιλιετίας. Οι πελέκεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού θεωρούνται περισσότερο συμβολικά αντικείμενα και λιγότερο χρηστικά εργαλεία ή όπλα, εξαιτίας του αδύναμου κράματος, πριν την έλευση του ανθεκτικότερου μπρούντζου, ένωση χαλκού με κασσίτερο.

Ο συγκεκριμένος πέλεκυς αποτελεί τμήμα συνόλου από τέσσερεις παρόμοιους χάλκινους μονόστομους πελέκεις. Αυτά τα σύνολα ονομάζονται γενικά θησαυροί από τους αρχαιολόγους. Ο θησαυρός εντοπίστηκε τυχαία το 1951 στην εγγύτερη περιοχή του Ροδοτοπίου και παραδόθηκε στις αρμόδιες αρχές χωρίς περισσότερες πληροφορίες. Ο αποθησαυρισμός μεταλλικών περισσότερο αντικειμένων αποτελεί ευρωπαϊκό φαινόμενο σε όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, το οποίο κορυφώνεται προς το τέλος της. Περιλαμβάνονται συνήθως ακέραια ή και σπασμένα αντικείμενα και σπανιότερα η πρώτη ύλη. Ερμηνεύονται ως χρηστικές αποκρύψεις εμπόρων ή μεταλλουργών, ενώ άλλες φορές αποτελούν αναθηματικές αποθέσεις προς το υπερφυσικό στοιχείο και κοντά σε υδάτινο (λίμνες και ποτάμια) περιβάλλον.

Ο πέλεκυς του Ροδοτοπίου αποτελεί τον καλύτερα διατηρημένο του θησαυρού με καλά σφυρηλατημένες και λειασμένες επιφάνειες. Διακρίνονται στη λεπτομέρεια διαγώνιες χαράξεις από τη διαδικασία λείανσης της επιφάνειας ή πιθανότερα από τη χρήση του αντικειμένου. Στη μία επιφάνεια διατηρεί δέκα μικρές σφηνοειδείς εγκοπές και στην άλλη έξι. Οι συγκεκριμένες εγκοπές έγιναν με μικρό κοπτικό εργαλείο (σμίλη) αμέσως μετά τη στερεοποίηση του μετάλλου και την εξαγωγή του αντικειμένου από τη μήτρα. Παρόμοια σημεία είναι εξαιρετικά σπάνια στον ελλαδικό χώρο σε μια χρονική περίοδο, κατά την οποία δεν υπάρχει αναγνωρίσιμο σύστημα γραφής. Μπορούν να ερμηνευθούν ως προσπάθεια εργαστηριακής ή ιδιωτικής σήμανσης του αντικειμένου. Πιθανόν, ο τεχνίτης χρησιμοποιεί τη δημιουργικότητα και τη φαντασία του, προκειμένου να σηματοδοτήσει το έργο του, όσο και αν το μήνυμα παραμένει άγνωστο σε εμάς σήμερα.

– «Συνήθειες από το βυζαντινό τραπέζι»

Εικόνα του 16ου αιώνα από την Περιφερειακή Ενότητα  Άρτας. Απεικονίζονται οι Άγγελοι Κυρίου που επισκέφτηκαν τον Αβραάμ στη δρυ του Μαμβρή (Γέν. 18, 1-15) να δέχονται τη φιλοξενία του γενάρχη καθισμένοι στο πλούσιο τραπέζι. Πίσω το γηραιό ζεύγος, Αβραάμ και Σάρα, διακονεί με σεβασμό τους θεϊκούς απεσταλμένους κομίζοντας εδέσματα σε βαθιά σκουτέλια (πήλινο βαθύ πιάτο).

Στην εικονογραφική διατύπωση του θέματος της «Φιλοξενίας του Αβραάμ», άξια προσοχής είναι η λεπτομέρεια της απεικόνισης των μαχαιριών πάνω στο τραπέζι. Παραδείγματα βυζαντινών κοχλιαρίων (κουταλιών), μαχαιριών και πιρουνιών, πολυάριθμες αναπαραστάσεις σκηνών γευμάτων στη βυζαντινή τέχνη και μια σειρά γραπτών πηγών, καθιστούν φυσικό να υποθέσουμε ότι πράγματι τα μαχαιροπήρουνα χρησιμο-ποιούνταν στο βυζαντινό τραπέζι.

Κατά την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας, δηλαδή από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα μ.Χ., τα τεκμήρια για τη χρήση μαχαιροπίρουνων στο βυζαντινό τραπέζι είναι κατεξοχήν αρχαιολογικά, με ελάχιστες αναφορές στις γραπτές πηγές. Τα εκατοντάδες αργυρά κοχλιάρια που έχουν σωθεί, μαρτυρούν την τακτική χρήση των αντικειμένων αυτών, τουλάχιστον στις οικίες των αρχόντων της εποχής, για τη λήψη τροφής.

Τα κύρια γεύματα των Βυζαντινών ήταν το πρόγ(ε)υμα ή πρόφαγον, το άριστον ή μεσημβρινόν (γεύμα) καθώς και ο δείπνος ή το δείπνον, που ήταν και το σημαντικότερο.

Ο συνδυασμός του μαχαιριού με το πιρούνι μαρτυρείται για πρώτη φορά στην τέχνη κατά το πρώτο μισό του 10ου αιώνα, ενώ ο αριθμός των σχετικών απεικονίσεων αυξάνεται στους δύο αιώνες που ακολουθούν. Τα πρωτοβυζαντινά πιρούνια ήταν κατασκευασμένα από άργυρο ή κράμα χαλκού και διέθεταν δύο ή τρία δόντια. Τα λίγα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας δεν επιτρέπουν να γνωρίζουμε πόσο διαδεδομένη ήταν η χρήση τους. Αξιοσημείωτη όμως είναι η ποικιλία μεγεθών και τύπων που μαρτυρούν πιθανές επαφές με τη σασανιδική αργυροχοΐα (Δυναστεία της Περσικής Αυτοκρατορίας, 224 μ.Χ. έως το 651).

Σε μεσοβυζαντινές απεικονίσεις (8ος-12ος αι.), το πιρούνι σε συνδυασμό με το μαχαίρι αποδίδεται κατά κανόνα στους πιο σημαντικούς από τους συνδαιτυμόνες, γεγονός που φαίνεται να υποδηλώνει ότι η χρήση των μαχαιροπίρουνων θεωρούνταν σύμβολο υψηλής κοινωνικής θέσης και πλούτου. Από την άλλη, η ανακάλυψη πιρουνιών από κράμα χαλκού και από σίδηρο σε βυζαντινά αρχαιολογικά στρώματα αποτελεί ένδειξη ότι η χρήση τους δεν περιοριζόταν απαραίτητα στα μέλη των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Δεν γνωρίζουμε όμως αν οι συνδαιτυμόνες έπαιρναν μαζί τους στο τραπέζι το προσωπικό τους μαχαίρι, όπως συνέβαινε αυτή την περίοδο στη δυτική Ευρώπη, ή αν οι οικοδεσπότες ήταν αυτοί που προμήθευαν με μαχαίρια τους καλεσμένους τους.

Η συμβολική απεικόνιση της Αγίας Τριάδας, με το βιβλικό θέμα της “Φιλοξενίας του Αβραάμ”, με ευχαριστιακό και σωτηριολογικό περιεχόμενο, επικρατεί στη βυζαντινή τέχνη. Στις φορητές εικόνες εμφανίζεται από τον 14ο αιώνα και μετά. Η απεικόνιση του θέματος στην εικόνα που παρουσιάζεται, ακολουθεί  τύπο που έχει αποκρυσταλλωθεί κατά την παλαιολόγεια περίοδο και εντάσσεται στο καλλιτεχνικό ρεύμα ζωγραφικής γνωστό ως «Σχολή Βορειοδυτικής Ελλάδας» ή «Τοπική Ηπειρωτική Σχολή».