Γράφει ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ*

Τι θα μπορούσα να συνοψίσω ως προς τη βιοεργογραφία του Κάρολου Παπούλια (1929-2021); Από τον «Επαινο» που συνέθεσα για την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (12.11.2007) αναρτώ ένα μέρος του:

Ο Κάρολος Παπούλιας αποτελεί κατεξοχήν παράδειγμα διανοουμένου που μεταβολίζει τη θεωρητική δραστηριότητα σε κοινωνική και πολιτική δράση (βλ. Π. Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη, τ. Βα, 22-32).

Πραγματοποίησε νομικές και κοινωνικές σπουδές, προπτυχιακές και μεταπτυχιακές, στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μιλάνου και Κολονίας, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου. Η διδακτορική του διατριβή, με επιβλέποντα τον ειδικό σε θέματα του διεθνούς ιδιωτικού δικαίου καθηγητή Gerhard Kegel, πραγματεύεται το ζήτημα του κέρδους και της ζημίας στο πεδίο της αμέσου ιδιοκτησίας, όπως τούτο οριοθετείται κατά τη σύγκριση ελληνικής και γερμανικής νομοθεσίας (Papulias 1968).

Ανέπτυξε ερευνητική δραστηριότητα ως συνεργάτης του Ινστιτούτου Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Μόναχο.

Εκτός από τη διδακτορική του διατριβή και τη συνεργασία του στο προαναφερθέν ινστιτούτο δημοσίευσε περιεκτική ανατομία της ελληνικής Αντίστασης (που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Suhrkamp») και μακρά σειρά άρθρων πολιτικής και κοινωνικής σκέψης σε ευρωπαϊκές εφημερίδες και περιοδικά (π.χ. στο Das Argument· βλ. Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη, τ. Δ΄, 512).

Εφηβος μετείχε στην ένοπλη Αντίσταση εναντίον των Γερμανών εισβολέων, ενώ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών πρωτοστάτησε, στη Δυτική Γερμανία, στην οργάνωση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατικής Ενωσης Εξωτερικού (βλ. Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη, τ. Δ΄, 105, 473-477), υπήρξε ιδρυτικό μέλος της πρώτης συνδικαλιστικής αντιστασιακής οργάνωσης και από τους τακτικότερους συνεργάτες της Deutsche Welle. Η Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ενωση (1964) ορίζει τον σοσιαλισμό ως «κίνημα λαϊκό, δημοκρατικό και ανθρωπιστικό» για τη διεκδίκηση του «τελικού» του στόχου, δηλαδή την «κατάργηση της εκμεταλλεύσεως ανθρώπου από άνθρωπο». Ειδικότερα, ως προς την εκπαίδευση όλων των βαθμίδων σημειώνεται ότι αποτελεί «κοινωνική επένδυση» και ως τέτοια επιβάλλεται να «βρίσκει τη συμπαράσταση του συνόλου» (ΣΔΕ 1966: 5,28).

Από το 1977 ως τις εκλογές του 2004 εκλεγόταν αδιαλείπτως βουλευτής Ιωαννίνων και κατά τα χρονικά διαστήματα 1981-1989 και 1993-1996 διετέλεσε υφυπουργός, αναπληρωτής υπουργός και υπουργός Εξωτερικών, ενώ κατά τα έτη 1996-2000 ήταν πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Αμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής.

Κατά την πολυετή υπουργική του θητεία σχεδίασε και επέτυχε μια πολυεπίπεδη εξωτερική πολιτική (Μεσανατολικό ζήτημα, ελληνοτουρκικές σχέσεις, Βαλκάνια, ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ευρωπαϊκός προσανατολισμός της χώρας), με την προώθηση μέτρων και αποφάσεων για την εδραίωση της ειρήνης και του αφοπλισμού.

Ως πεμπτουσία της σκέψης του ορίζεται η αναζωογονημένη παράδοση της ευρωπαϊκής κοινωνιστικής σκέψης, όπως ο ίδιος την προσέγγισε στα χρόνια των μεταπτυχιακών του σπουδών στην Ιταλία (με προεξάρχον στις οικείες θεωρητικές ζυμώσεις το περιοδικό Critica marxista) και στη Γερμανία (στις κινήσεις των νέων περιοδικών, εντός και πέραν του SPD).

Τι ακριβώς ευνοήθηκε στο πεδίο των κοινωνικών και πολιτικών ιδεών μετά το συνέδριο του SPD στο Bad Godesberg (1959); Με αφετηρία το βερολινέζικο ’68 συντέθηκαν εμπειρίες από ασυντόνιστες αλλά πρωτόγνωρες πρωτοβουλίες πολιτών. Στη φάση εμφάνισης της πολιτικής πρακτικής μορφών εναλλακτικής σκέψης ήταν, τότε, πρόσφατη η απόπειρα δολοφονίας του Rudi Dutschke και ο Herbert Marcuse μπορούσε στον τόπο της καταγωγής του να εκλαϊκεύσει, σε πολυπληθή φοιτητικά ακροατήρια, τις επισημάνσεις του για το «μονοδιάστατο άνθρωπο», ορίζοντας ως «ουτοπία» ό,τι «εμποδίζεται να γεννηθεί από την εξουσία των κατεστημένων κοινωνιών» (1969:13). Στη σφύζουσα ελληνική ακαδημαϊκή παροικία του τέλους της δεκαετίας του ’60 η εναλλακτική αυτή εμπειρία διαμεσολαβείται με τους αγωγούς και τα σύστοιχα αιτήματα της ελλαδικής συγκυρίας που καθόριζε η κοινή εναντίωση προς το καθεστώς των συνταγματαρχών.

Ας μου επιτραπεί να προσθέσω, ότι ο τιμώμενος απόψε διαθέτει σαφώς τεκμηριωμένη αντίληψη για το παρόν και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Για παράδειγμα, πριν από περίπου δύο χρόνια, κατά την τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Περούτζια, σκιαγράφησε με ευκρίνεια τις «βασικές προκλήσεις» που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ενωση: «Πρώτον, οικονομικά και κοινωνικά θέματα, δηλ. διασφάλιση σταθερής και δυναμικής ανάπτυξης, εξάλειψη της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού και προστασία του περιβάλλοντος. Δεύτερον, η θέση μας ως παγκόσμιας δύναμης στο διεθνές σύστημα και, τρίτον, η θεσμική εξέλιξη της Ενωσης».

Προέταξε ως το «μεγαλύτερο πρόβλημα της Ευρώπης σήμερα» το «πώς θα διατηρήσει και θα ενισχύσει το κοινωνικό της κράτος στη σημερινή κατάσταση του παγκόσμιου περιβάλλοντος, στον ανταγωνισμό και στις γεωπολιτικές εξελίξεις», συνοψίζοντας τις «βασικές ανησυχίες του Ευρωπαίου πολίτη» στο «δικαίωμα στην εργασία, στην οικονομική πρόοδο, στην προστασία του περιβάλλοντος και σε ένα σοβαρό δίκτυο κοινωνικών παροχών».

Συναφώς, υπογράμμισε τον «σημαντικότατο ρόλο των λειτουργών» όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης στην «πνευματική ολοκλήρωση» των μελών της κοινωνίας, αλλά και στην ενίσχυση των ικανοτήτων τους να αντιλαμβάνονται τις «πολιτικές και οικονομικές πραγματικότητες» στις οποίες μετέχουν. Για τούτο κάλεσε τα Πανεπιστήμια, διδάσκοντες και διδασκόμενους, να «πρωτοστατήσουν» στην οικοδόμηση της νέας Ευρώπης (26.1.2006: 2,4/5).

Συνολικά, θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει, σε μία λέξη, την ιδιοσυστασία του πολιτικού διανοουμένου Κάρολου Παπούλια, δηλαδή να τον χαρακτηρίσει ως σημερινό εκφραστή της «Βιοτικής», σύμφωνα με τον όρο που ο Κοραής ανέσυρε από τον Μάρκο Αυρήλιο για να αποδώσει τη συνένωση «ηθικής» και «πολιτικής» (βλ. Χρόνοι επανεκκίνησης, Αθήνα 2019, 357-362 και Από την πρόσφατη ελληνική σκέψη. «Εξω»/«Μέσα», Αθήνα 2019, 197-203).

* Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής

φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2021 στην Εφημερίδα των Συντακτών

και δημοσιεύεται εδώ με την άδεια

του αρθρογράφου