Συνέντευξη ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ

Το ερωτικό φαινόμενο μέσα στο χρόνο και τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις μελετά στο νέο της βιβλίο η Γιώτα Βάσση «Φιλείν και Εράν. Το ερωτικό φαινόμενο χτες και σήμερα» που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παρισιάνου. Η Ηπειρώτισσα Δρ. Φιλοσοφίας σε προηγούμενο βιβλίο της είχε παρουσιάσει, τον «Πολιτικό άνθρωπο» στο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου ενώ ασχολείται ειδικότερα και με τη Φιλοσοφία για Παιδιά.

Ξεκινάτε στο βιβλίο σας με δύο φράσεις από τον Πλάτωνα και τον Μπαντιού για τη σημασία του έρωτα στη ζωή μας. Γιατί είναι σημαντικός ο έρωτας και κατά επ’ επέκταση ποιο ήταν το κίνητρο για τη συγγραφή του βιβλίου σας;

Καταρχάς, χρησιμοποιώ ως εναύσματα τις δύο φράσεις, διότι διαλέγονται μεταξύ τους. Όταν γράφει ο Μπαντιού, «Όποιος δεν αρχίζει από τον έρωτα, δεν θα μάθει ποτέ τι είναι η φιλοσοφία», παραπέμπει τον αναγνώστη ευθέως στο πλατωνικό Συμπόσιο στο οποίο ο έρωτας για το αγαθό είναι το στοιχείο εκκίνησης της φιλοσοφικής έρευνας. Βλέπετε, ο έρωτας γίνεται αντιληπτός και ως ο συγκεκριμένος έρωτας μεταξύ δύο ερωμένων προσώπων, αλλά και ευρύτερα ως το υπαρξιακό κίνητρο που μας κάνει να γευόμαστε τη ζωή με όλα της τα περιεχόμενα. Να το πω πιο απλά: ο έρωτας είναι όρεξη για ζωή και δημιουργία.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της οικουμενικής αδιαφορίας, ο άνθρωπος που έχει απεμπολήσει άλλες του ιδιότητες, όπως την πολιτική, στρέφεται περισσότερο στον εαυτό του και στις σχέσεις που οικοδομεί με άλλα πρόσωπα. Ο άνθρωπος που δεν αναλαμβάνει δράση συλλογική απέναντι στις προκλήσεις που συνταράσσουν την ύπαρξή του και το συμβιωτικό του πλαίσιο, αν δεν πέσει στην κατάθλιψη ή τον μηδενισμό, πρέπει να αναζητήσει αναγκαστικά το νόημα μέσα του. Ισχυρίζομαι, επομένως, σε μία όχι παρακινδυνευμένη αναλογία, πως η εποχή μας μοιάζει με την ύστερη αρχαιότητα, όταν η έκπτωση του ανθρώπου- πολίτη σε απλό υπήκοο και ακόμη περισσότερο η μηδαμινότητά του απέναντι σε πολυπληθείς, πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, τον οδηγούσε είτε στον θρησκευτικό συγκρητισμό είτε σε φιλοσοφικές ομάδες μαθητείας, άσκησης αυτογνωσίας και ανακούφισης της οδύνης. Σε αυτή την εποχή, όπως την περιγράφω, αφενός η φιλοσοφία διαθέτει και θεραπευτικό ρόλο, αφετέρου ο έρωτας είναι καταφύγιο για την ύπαρξη.  Εάν είναι έτσι, με ενδιαφέρει επιπλέον να αναδείξω το ευρύτερο ερώτημα, ειδικά τώρα που συζητείται έντονα η ανθρώπινη «αναβάθμιση» και ο μετα- άνθρωπος, τι είναι αυτό που κάνει μία ζωή αξιοβίωτη;

Στις μέρες μας, στους σύγχρονους καιρούς, οι στόχοι του ανθρώπου είναι πολύ υλικοί, όπως θα τους χαρακτηρίζαμε. Επιτυχία, πλούτος, εξουσία, ένα πλαίσιο που δεν χωρά τον έρωτα ή ίσως αρκετές φορές να τον εμπεριέχει σαν «εργαλείο» ή μέρος μίας αγοραίας αντίληψης για τη ζωή.

Σε αυτούς τους σκληρούς καιρούς της απομάγευσης, όπως την προσεγγίζετε, μπορούμε να εκπαιδευτούμε, να ανακαλύψουμε τον δρόμο προς τον έρωτα; Και ποιος είναι ο ρόλος της Φιλοσοφίας;

Με την κυριαρχία της πληροφορικής, την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων και την επίδρασή τους στις διαπροσωπικές σχέσεις, το ερωτικό φαινόμενο  συχνά εκφυλίζεται σε συμβόλαιο και εφήμερη περιπέτεια, δίχως καμία διακινδύνευση. Το άτομο προτιμά τις εκ του ασφαλούς συνδέσεις και αποσυνδέσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τις ανώδυνες συναναστροφές.

Στο πλαίσιο αυτό, η επανεξέταση ή «επανεπινόηση» του έρωτα ως αίτημα της φιλοσοφίας, εμφανίζεται ως αναγκαίο και αισιόδοξο σενάριο διαφύλαξης και επαναπροσδιορισμού του έρωτα ως συναισθήματος και ως φορέα αισθητικών αξιών.

Διατείνομαι πως σε δύσκολες και οριακές καταστάσεις, όπως αυτές που βιώνουμε, ο άνθρωπος επιστρέφει  στις βασικές ανάγκες, όπως είναι η φιλία και ο έρωτας, για να νοηματοδοτήσει εκ νέου τη ζωή του. Κι ο έρωτας δεν είναι απλώς εγκεφαλικές συνάψεις, ορμόνες, χημεία ούτε εκλογικευμένες  και ορθολογικές επιλογές. Όπως προανέφερα, ο έρωτας είναι ένα καταφύγιο για την ύπαρξη. Είναι  επιπλέον μία επιλογή κατάφασης του ανθρώπου στο παιχνίδι του κόσμου. Νοήματος απέναντι στο μηδέν. Η φιλοσοφία βοηθά στον βαθμό που θεματοποιεί το νόημα της ζωής.

Η ζωή εμπεριέχει τον έρωτα και τον θάνατο, την απόλαυση και το τραύμα. Η εκχώρηση κάθε δυνατότητας/ ελευθερίας χάριν της ασφάλειας, σημαίνει όχι απλώς ενοχή ή αναυθεντικότητα, όπως θα έλεγαν οι φαινομενολόγοι και οι υπαρξιστές, αλλά  διακύβευση και απεμπόληση της ανθρωπινότητάς μας. Αν συμβεί αυτό, δεν υπάρχει γυρισμός.

Φτάνετε ως και το σήμερα με τις καραντίνες και τα μέτρα απόστασης για την πανδημία. Η απόσταση των ανθρώπων, η απομάκρυνση των σωμάτων, δημιουργεί νέες συνθήκες, οι οποίες τελικά δεν είναι και τόσο προσωρινές όπως θα θέλαμε να πιστεύουμε. Συν ότι έρχεται πάνω στις αλλαγές που επέφερε τις τελευταίες δεκαετίες η τεχνολογία με τον έρωτα, την επικοινωνία και την ίδια την ερωτική πράξη να περνάνε και μέσα από οθόνες ή ηλεκτρονικές εφαρμογές. Ζούμε σε μία νέα εποχή; Και ποια είναι η πρόκληση της φιλοσοφικής σκέψης;

Οι περιορισμοί και η διαχείριση της πανδημίας επιτάχυναν εξελίξεις που είχαν ήδη δρομολογηθεί. Ζούμε σε μία νέα εποχή, μία νέα «κανονικότητα», στην οποία ο ψηφιακός έλεγχος διαδραματίζει ήδη και θα διαδραματίσει  κυρίαρχο ρόλο. Θα θέσει σε δοκιμασία τον άνθρωπο, την αυτονομία του ως προσώπου, τα δικαιώματά του, τη συλλογική του ταυτότητα. Ο έρωτας (όχι μόνο η περιορισμένη εκδοχή της σεξουαλικότητας) ως ουσιαστική εγγύτητα μεταξύ ανθρώπων, δοκιμάζεται ήδη (τις τελευταίες δεκαετίες) από την επιφανειακή διασύνδεση και την κουλτούρα του καταναλωτισμού και δοκιμάζεται επιπλέον σε οριακές καταστάσεις, όπως η πανδημία, με τον φόβο του «άλλου», όπου ο «άλλος» παρουσιάζεται ως υγειονομική απειλή. Αυτό ενδεχομένως αφήνει ανεπηρέαστες (;) ήδη δομημένες σχέσεις, αλλά επηρεάζει σίγουρα αρνητικά τις νέες διασυνδέσεις και κυρίως τα νεαρά άτομα. Αποτελεί ευρύτερα ένα καίριο ζήτημα σχετιζόμενο με τη διαρραγή των διαπροσωπικών σχέσεων εν γένει.

Η φιλοσοφία εξετάζοντας τον έρωτα ως βασικό συστατικό της ανθρωπινότητάς μας, τουλάχιστον έτσι όπως γνωρίζουμε μέχρι τώρα τον άνθρωπο, καταρχάς αποσαφηνίζει τις έννοιες, ξεκαθαρίζει το τοπίο και τις καταστάσεις. Σε δεύτερο επίπεδο, αποφενακίζει μεγάλες αυταπάτες και σε τρίτο επίπεδο, αναστοχάζεται την πορεία του έρωτα στη νέα εποχή και τις εκδοχές εκδήλωσής του. Η φιλοσοφία δεν μας πείθει να ερωτευτούμε ούτε μας λέει πώς να ερωτευτούμε, με τη στενή ή ευρεία έννοια του έρωτα (ως ζωτικού κινήτρου). Μπορεί, όμως, να μας βοηθήσει να δούμε την ύπαρξή μας πιο συνολικά και έξω από το στενό πλαίσιο της καθημερινότητας.

Κλείνοντας πάνω στην ίδια τη Φιλοσοφία. Ποιος είναι σήμερα ο ρόλος της, η, να την αποκαλέσουμε «χρησιμότητά» της; Βλέπουμε ότι ακόμα και στα πανεπιστήμια εδώ και τρεις δεκαετίες περίπου, υποχωρούν συνολικά οι ανθρωπιστικές σπουδές. Μαζί με το «φιλείν», πόσο χρειαζόμαστε το «φιλοσοφείν»;

Μου θυμίσατε το περιστατικό με τον Ευκλείδη. Κάποιος που είχε αρχίσει να διδάσκεται γεωμετρία δίπλα στον Ευκλείδη, μόλις έμαθε το πρώτο θεώρημα τον ρώτησε: «Τι περισσότερο θα κερδίσω αν τα μάθω όλα αυτά;» Τότε ο Ευκλείδης φώναξε τον δούλο του και του είπε: «Δώσε σε αυτόν τρεις οβολούς, διότι έχει ανάγκη να κερδίζει κάτι από ό,τι μαθαίνει».

Η αντίληψη που περιγράψατε στο ερώτημά σας είναι απότοκος της ποσοτικοποίησης των πάντων και της πεποίθησης πως «ό,τι δεν παράγει χρήμα είναι άχρηστο».  Ωστόσο, η διαθεματική και διεπιστημονική προσέγγιση  καθώς και ο ανθρωπιστικός προσανατολισμός των επιστημών, λειτουργούν πιο αποτελεσματικά και λιγότερο αποσπασματικά στη μελέτη και αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων κάθε εποχής. Μιλώντας για τη φιλοσοφία, όντως δεν παράγει χρήμα, τουλάχιστον όχι άμεσα. Και ευτυχώς, διότι είναι άλλη, υπέρτερη η λειτουργία της. Είναι το εννοιολογικό και το αξιακό πλαίσιο πίσω από την εφαρμοσμένη επιστήμη, πίσω από κάθε ενέργεια, ατομική ή συλλογική. Και η αξία της, υπό αυτή την έννοια, είναι ανυπολόγιστη.

Επιπλέον, ζούμε σε έναν κόσμο που έχει αλωθεί από την πληροφορία και τον εντυπωσιασμό. Η υπερπληροφόρηση οδηγεί σε αποπληροφόρηση, σε σύγχυση όχι μόνο μεταξύ σημαντικού και ασήμαντου, αλλά και μεταξύ πραγματικού και κίβδηλου. Ένας νέος μεσαίωνας δεισιδαιμονιών, προκαταλήψεων και θεωριών συνομωσίας  «ανατέλλει», συχνά  ως αντίδραση απέναντι στην επιβολή μίας μονοδιάστατης σκέψης με επιστημονικό επίχρισμα. Απέναντι σε αυτόν τον ασυνάρτητο κόσμο, η φιλοσοφία αποτελεί πυξίδα, συνιστά ισορροπία στη σκέψη μεταξύ τεχνο-επιστημονικού «ιερατείου» και ανορθολογισμού. Η φιλοσοφία είναι ο αναστοχασμός και η κριτική σκέψη ως αντίστιξη στη μονοδιάστατη και ομογενοποιημένη σκέψη. Είναι επίσης  η νηφάλια προσέγγιση απέναντι στα κύμβαλα του φανατισμού.

Σήμερα ειδικά που δημιουργούνται νέα ηθικά διλήμματα και νέες συγκρούσεις στο οικονομικό, κοινωνικό και το πολιτικό πεδίο, η φιλοσοφία επιβάλλεται να μην είναι απούσα. Διότι για να συνεχίσει να υπάρχει το  «φιλείν», απαιτείται το «φιλοσοφείν».